Αρχιτεκτονική της Χίου

Καταπλέοντας προς την Χίο προσπαθεί να διαβάσει κανείς πάνω στη γύμνια και την αγριάδα της τις δυνατότητες της αρχιτεκτονικής που άνθισε στο έδαφός της τους προηγούμενους αιώνες. Με την αποτέφρωση των δασών η γη κατωλίσθησε αποκαλύπτοντας τη φυσιογνωμία ενός εδάφους ηφαιστιογενούς που δονήθηκε συχνά από σεισμούς. Νομίζει κανείς ότι μπορεί να τους μαντέψει από τα ρήγματα που σχίζουν τους βράχους από το μαρτύριο του τοπίου.

Κάτι το ευάλωτο και το θηλυκό αναμειγνύεται αλλόκοτα με το τραχύ. Και σ' αυτόν που γνωρίζει την ιστορία αυτού του νησιού παρεισφρέει μια ακαθόριστη αίσθηση αίματος…

Εισπλέοντας στη Χώρα, το πνεύμα το περίεργο απέναντι στις πλαστικές πραγματώσεις, που μέσα τους αντικατοπτρίζεται το σύνολο του ανθρωπίνου βίου, συγκεντρώνεται ολάκερο στην προσπάθεια να αποκαλύψει, μέσα από τα στοιχεία του τοπίου και της αρχιτεκτονικής που εναρμονίζεται μ' αυτό, την εσώτερη ουσία του.

Τι μπορεί να εκφράζει αυτή η μωβ οροσειρά στο βάθος; και η αντίθεση του πρώτου πλάνου με τη βαθειά σιένα του χώματος και το σκούρο της πρασινάδας του;
Οι γραμμές και οι όγκοι της μακριά διαγραφόμενης αρχιτεκτονικής διαχέονται σε τόνους που λες και είναι οι αγγελιαφόροι της ουσίας της.

Μέσα στη Χώρα, της οποίας η αρχιτεκτονική υπέστη τα τελευταία χρόνια τη μοιραία εξέλιξη που χαρακτηρίζεται από μία κατάπτωση του πλαστικού αισθήματος και κάποια νόθευση του ύφους – φαινόμενα αποσυνθέσεως που υφίστανται πριν κάθε εποχή πλαστικής ανασυνθέσεως-, με πόση περιέργεια δεν δίνεται κανείς στην ανακάλυψη των σημείων του παρελθόντος, τί κι αν είναι αυτά μια απλή ανάγλυφη πλάκα, το κλειδί ενός δοξαριού ή ένα ακρωτήριο, στοιχεία αρκετά όμως για να καταφέρει ένα μάτι εξασκημένο να διαπιστώσει όχι μόνο το πλαστικό αισθητήριο, αλλά την πεμπτουσία όλης της ζωής ενός λαού και μιας ολόκληρης εποχής.

Με τί ζηλότυπη χαρά δεν χαιρετάει κανείς τις νίκες του παρελθόντος, ξεκινώντας από ένα παρόν που δεν του είναι ακόμα γραφτό να πραγματώσει τη νίκη του με υλικό την πέτρα, ένα παρόν δοσμένο ολάκερο σ' έναν σκληρό αγώνα ενάντια στις δυστυχίες της ζωής. Αντικρύζοντας τις νίκες αυτές νοιώθει κανείς αυτοστιγμεί το επίπεδο της ζωής να ανεβαίνει. Γύρω του η φύση μετουσιωμένη, η ζωή άξια να βιωθεί.

Ολο μεγάλες και χτυπητές αντιθέσεις, μα τόσο γόνιμες. Η δυστυχία των προσφύγων μέσα στο Κάστρο. Και μετά οι έξοχες πραγματώσεις του παρελθόντος, καρπός μιας καθολικής συναρμογής των κοινωνικών δυνάμεων. Κατανοεί εδώ κανείς την απόλυτη εξάρτηση του πλαστικού έργου από τις υπόλοιπες εκδηλώσεις του ανθρώπινου βίου ή, μ' άλλα λόγια, την καλλιτεχνική ουσία που κρύβεται μέσα στην ψυχή των κοινωνικών μορφωμάτων.

Μια πέτρα απαλή με ομοιογενή κόκκο και με χρώμα κυμαινόμενο από το βαθύ υπέρυθρο στο κίτρινο της ώχρας. Μια άλλη γκρίζα και σκληρή χρησιμοποιημένη για ωρισμένα παλαιότερα κτίσματα της Χώρας με ενισχυμένη τοιχοποιϊα κατασκευασμένη στην πρόσοψη με λαξευτούς λίθους καλά αρμολογημένους. Διακοσμητικά αποτελέσματα που επιτυγχάνονται με την τέχνη του συνδυασμού κόκκινης και κίτρινης πέτρας στους θολίτες των τόξων και στις στρώσεις της τοιχοποιϊας.

Μια προτίμηση για τις προεξοχές με σκοπό την εξοικονόμηση χώρου και την ευθυγράμμιση στον πρώτο όροφο των παρεκκλίσεων της ασύμμετρης κάτοψης του ισογείου με μιαν απαράμιλλη γνώση και τόλμη που προδίδει αληθινούς οικοδόμους. Ανώφλια αλαφρωμένα με ανακουφιστικά τόξα πάνω από τα ανοίγματα των πορτών και των παραθύρων ή πάλι απλά ημικυκλικά τόξα που ακολουθούν μιαν καμπυλότητα συντιθέμενη από καμπύλες ανεστραμμένης φοράς συνάπτονται με ευθείες γραμμές που παρεμβάλλονται ανάμεσά τους.

Πρόκειται για την κυρίαρχη γραμμή τόσο της επιφάνειας όσο και του χώρου, που μαρτυρεί και την ιταλική της προέλευση, για την οποία μιλούν ακόμη σαφέστερα οι καθαρά αναγεννησιακές παραστάσεις, οι σκαλισμένες στις ένθετες πλάκες των προσόψεων. Πού και πού μια προσπάθεια σαν συγκρατημένη ή λανθάνουσα προς την αυστηρή βυζαντινή παράδοση. Ενας κλασικισμός λαϊκής χροιάς στους πιο ύστερους χρόνους και γενικά μια ροπή μάλλον προς το ανατολίτικο που κρατάει έναν χαρακτήρα ελληνικό.

Τί θα 'πρεπε να 'χουμε κατά νου ώστε να καθοδηγήσουμε και να βοηθήσουμε την καλλιτεχνική μας διαίσθηση, που προσπαθεί με τον τρόπο της να διαστείλει τα γεγονότα και να ανασκευάσει την ιστορία αυτής της τέχνης; Η έξαρση δύο θεμελιωδών στοιχείων θα ήταν εδώ απαραίτητη: Τη γενουατική κατάκτηση (1345-1566), που κράτησε πάνω από δύο αιώνες, διαδέχτηκε αμέσως μετά η τουρκική (1566-1912).

Ο σεισμός του 1881 προξένησε καταρρεύσεις ή καταστροφές σε κτίσματα, γενόμενος αιτία νεώτερων ανακατασκευών. Αν οι εγχάρακτες πλάκες πάνω στα κλειδιά των δοξαριών και στα ανώφλια των θυρών και των παραθύρων μεταφέρουν το σύνολο σχεδόν της καλλιτεχνικής δραστηριότητας στα χρόνια τα μεταγενέστερα από τη γενουατική κατάκτηση, τούτο δεν μεταβάλλει καθόλου μια βασική αλήθεια: ο σπόρος που έριξαν οι Γενουάτες καλλιεργήθηκε από τους Χιώτες και κατά τη διάρκεια και μετά το πέρας της ξενικής κατάκτησης.

Οι οδικές αρτηρίες που ανοίχτηκαν τελευταία σ' όλο το μήκος του Κάμπου περνούν μεταξύ ψηλών μανδρότοιχων και, από μέρος σε μέρος, προσόψεων παλιών αρχοντικών. Καθώς το αυτοκίνητο διασχίζει βιαστικά τον δρόμο, το μάτι συλλαμβάνει δεξιά και αριστερά τις παληές βαρειές και μεγαλόπρεπες προσόψεις. Οικόσημα πάνω σε βαριά ανώφλια. Αψιδωτά παράθυρα. Μεγάλες αυλόθυρες που ανοίγονται στους μανδρότοιχους και τούρκικες κρήνες κάπου-κάπου ενσωματωμένες σ' αυτούς.

Σταματάμε μπροστά στο λεγόμενο Σπίτι του Μουφτή. Είναι η πρώτη γνωριμία μας με τις εξοχικές επαύλεις της Χίου.Βραδύνουμε για να θαυμάσουμε τους αρμονικούς όγκους, την επιβλητική κατασκευή. Μερικοί ξύλινοι σκαλιστοί πρόβολοι στήριζαν παληά έναν εξώστη. Μέσα από τα χαίνοντα ανοίγματα των παραθύρων διακρίνουμε τη διακόσμηση της οροφής και των τοίχων στο πρώτο πάτωμα. Περνάμε μέσα: μπροστά μας η ευρύχωρη αυλή, στρωμένη με άσπρα και μαύρα βότσαλα που σχηματίζουν σχέδια. Πίσω από έναν δεύτερο μανδρότοιχο στο βάθος απλώνεται το περιβόλι με τις λεμονιές και τις πορτοκαλιές. Αριστερά η πλαισιωμένη με κολώνες στέρνα με τις μαρμαρόγλυπτες γούρνες της και το αυλάκι που φέρνει το νερό από τον μάγγανο που σιγοτρίζει αθέατος στο βάθος του κτήματος.

Ανεβαίνουμε από την εξωτερική σκάλα. Τί γούστο στην ασύμμετρη διάταξη των δύο πεσσίσκων του κεφαλόσκαλου. Ποιά σοφία στη σύνθεση του σχεδίου. Τί ήθος προδίδουν οι εσωτερικοί χώροι. Και πόση ευαισθησία δεν αποπνέει το ποιόν των ανάγλυφων ανωφλιών των εσωτερικών θυρών. Και κατόπιν η συνετή και τολμηρή συνάμα διάταξη των παραθύρων στο Κιόσκι, που το κάνουν να φαντάζει σαν ανοικτό κλουβί προς τον ήλιο και τον αέρα και τη θέα του τοπίου ολόγυρα.

Αυτή η απλή σοφία που χειρίζεται με τόση τέχνη τον χώρο, τον όγκο, τα βάρη, τις κυρτώσεις και τις καμπυλότητες, το φως και τη σκιά, στοιχεία ουσιώδη του πλαστικού έργου, το αισθάνομαι ποιάς μακράς και συνεχούς παράδοσης είναι ο καρπός και πως δεν έχει τίποτα το κοινό με τον δικό μας διανοουμενισμό.

Όλοι οι πύργοι του Κάμπου φέρουν την ίδια βασική διάταξη και είναι όμοιοι στον ρυθμό μ' αυτόν που μόλις επισκεφθήκαμε. Αλλά πόσες ατελείωτες παραλλαγές και πόσες εκπλήξεις δεν μας επιφυλάσσει η επίσκεψή μας σε κάθε νέο κτήμα.

Πηγή: "Η Αρχιτεκτονική της Χίου", 2000, Δημήτρης Πικιώνης. Εκδόσεις ΙΝΔΙΚΤΟΣ