ΤΑ ΜΑΣΤΙΧΟΧΩΡΙΑ

Ο όρος αυτός αποδίδεται στα 21 μεσαιωνικά χωριά της νότιας Χίου, με κοινό γνώρισμα την παραγωγή και εμπορία της μαστίχας. Τα χωριά αυτά είναι: Άγιος Γεώργιος, Αρμόλια, Βέσσα, Βουνό, Ελάτα, Έξω Διδύμα, Θολοποτάμι, Καλαμωτή, Καλλιμασιά, Καταρράκτης, Κοινή, Ληθί, Μέσα Διδύμα, Μεστά, Μυρμήγκι, Νένητα, Παγίδα, Πατρικά, Πυργί και Ολύμποι.

Οι ιστορικές συνθήκες, κάτω από τις οποίες δημιουργήθηκαν και οχυρώθηκαν τα Μαστιχοχώρια, είναι αυτές της Γενουατοκρατίας: αφ' ενός η ανασφάλεια, λόγω πειρατείας και άμεσης γειτονίας με τους Τούρκους, και αφ' ετέρου η πρόθεση για την καλύτερη εκμετάλλευση ενός μονοπωλιακού προϊόντος, της μαστίχας. Η αμυντική προσπάθεια των Γενουατών κατά τον 14ο έως και τις αρχές του 16ου αιώνα φαίνεται πως ήταν πολύ ευρύτερη και περιλάμβανε την ανέγερση του πλήθους μικροτέρων οχυρωμάτων, μεμονωμένων πύργων, καθαρά στρατιωτικών φρουρίων καθώς και την ενίσχυση των οικισμών που προϋπήρχαν.

Τα Μαστιχοχώρια είναι κτισμένα μακριά από τη θάλασσα, έτσι ώστε να μη μπορούν να προσβληθούν αιφνιδιαστικά από πειρατές. Και όταν ακόμα έχουν ασφαλή λιμάνια (Μεστά, Ληθί), είναι απομακρυσμένα από αυτά. Συνήθως δεσπόζουν σε μικρές κοιλάδες, στις οποίες γίνεται συστηματική καλλιέργεια, και έχουν βοσκοτόπους και μικροϊδιοκτησίες στους γύρω λόφους. Η αρχική τους μορφή χαρακτηρίζεται από ένα κλειστό, τετράπλευρο συνήθως, σχήμα, μ' έναν πολύ πυκνό πολεοδομικό ιστό, ενώ στο κέντρο του χωριού, σε θέση καθοριστική για το γενικό του σχήμα, υψώνεται ο αμυντικός πύργος. Εξω από τον συμπαγή και οχυρωμένο αυτόν πυρήνα, σε οψιμότερη εποχή, χτίστηκαν και άλλα σπίτια που σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα έκαναν δυσδιάκριτο το αρχικό σχήμα.

Γίνεται φανερό λοιπόν ότι, αν και η οικοδόμηση των Μαστιχοχωριών έγινε κατά διαταγή των ξένων, εφαρμόστηκε ένα καθαρά ελληνικό σύστημα, που διατηρήθηκε από τους Βυζαντινούς στην οχύρωση των μοναστηριών. Συγκλίνουσες μαρτυρίες μας πείθουν ότι στο διάστημα μεταξύ 1346 και 1415, οπότε άρχισε να πληρώνεται φόρος υποτέλειας στους Τούρκους από τους Ιουστινιάνι – τους Γενουάτες άρχοντες του νησιού – χτίστηκαν τα περισσότερα μεσαιωνικά χωριά της Νότιας Χίου.

Στην περίοδο της Γενουοκρατίας εφαρμόσθηκε ένα σύστημα αυτοδιοίκησης με περιορισμένη δικαιοδοσία, και κάθε περιοχή ήταν υποχρεωμένη, μέσω των αξιωματούχων της, να αποδίδει τα οικονομικά κυρίως βάρη και να εποπτεύει τις οριζόμενες προσωπικές εργασίες, για τη Μαόνα, που είχε την έδρα της στην πόλη της Χίου.

Τα Μαστιχοχώρια ανήκαν σε επίσημους Τούρκους του Οθωμανικού Κράτους, από τους οποίους ένας είχε την επιστασία και έστελνε ιδιαίτερο έπαρχο, τον Αγά, να συγκεντρώνει τη μαστίχα και να κυβερνά. Αποτελούσαν δηλαδή ιδιαίτερη Διοίκηση, εξαρτημένη άμεσα από την Οθωμανική αυλή, δεν υποτάσσοταν στο Μουσελίμη – έπαρχο της υπόλοιπης Χίου και είχαν ιδιαίτερη, ελαφρότερη φορολογία.

Ιστορικές συγκυρίες και τάσεις για ανεξαρτητοποίηση και αυτοδιοίκηση άλλων περιοχών της Χίου έπαιξαν καθοριστικό αρνητικό ρόλο στη διατήρηση και ενδυνάμωση των αρμοδιοτήτων και προνομίων του Δήμου Μαστιχοχωρίων. Το 1866 η Οθωμανική Κυβέρνηση δημοσίευσε το νόμο για τα βιλαέτια, ο οποίος, μεταξύ των άλλων, κατέλυε την ανεξαρτησία και αυτοδιοίκηση των Μαστιχοχωρίων, αναγνώριζε ως ανώτατους κοινωνικούς άρχοντες, τόσο για την πόλη της Χίου όσο και για κάθε χωριό, τα Γεροντικά Συμβούλια (Ιχτάρ Μεζλίσια) και εγκαθίδρυε ένα σύστημα πλήρους αποκέντρωσης σ' όλη την έκταση του Τουρκικού Κράτους.Το 1868 εφαρμόσθηκε στη Χίο ο νόμος για τα βιλαέτια, οπότε καταλύθηκαν ο Δημογεροντικός Θεσμός της πόλεως, η αυτοδιοίκηση των Μαστιχοχωριών και αρκετά από τα προνόμια που απολάμβανε το νησί γενικά και τα Μαστιχοχώρια ιδιαίτερα. Τη διατήρηση και το διακανονισμό όσων απέμειναν, τη διεκπεραίωση διοικητικών και δικαστικών υποθέσεων καθώς και την προστασία των πανάρχαιων χιακών ηθών και εθίμων ανέλαβε επίσημα η Ιερή Μητρόπολη μέσω των Μικτών Εκκλησιαστικών Συμβουλίων.

Ο καταστρεπτικός σεισμός της 22 Μαρτίου 1881 ισοπέδωσε κυριολεκτικά τα Μαστιχοχώρια της νοτιανατολικής Χίου (Καλλιμασιά, Νένητα, Καταρράκτης), ενώ οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και κτίρια ήταν αρκετά λιγότερες για τα Μαστιχοχώρια της νότιας και νοτιοδυτικής Χίου (Καλαμωτή, Πυργί, Μεστά, κ.α.).