Αρχιτεκτονική της Καλαμωτής

Τα πολεοδομικά και τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά των μεσαιωνικών χωριών της Χίου αναγνωρίζονται σε ένα περιορισμένο αριθμό οικισμών στα νότια του νησιού. Φαίνεται όμως ότι άλλοτε τα περισσότερα από τα χωριά που υπάρχουν σήμερα ήταν οχυρωμένα και ότι είχαν, πριν από τους σεισμούς του 1881, ανάλογα γνωρίσματα. Μας πείθουν γι’ αυτό συγκεκριμένες πληροφορίες, οι αναφορές για την ίδρυση κεντρικών πύργων σε χωριά στις αρχές του 16ου αιώνα και τα τοπονύμια σε πολλούς οικισμούς, που μαρτυρούν οχύρωση. ΄Ετσι τα χωριά που έχουν ιστορία από τα γενουατικά και ίσως βυζαντινά χρόνια είναι, στη Νότια Χίο τουλάχιστον, τα εξής: Καλλιμασιά, Αρμόλια, Χαλκειός, Μυρμήγκι και κυρίως Πυργί, Μεστά και Καλαμωτή.

Πάνω από τους δρόμους υπήρχαν δωμάτια σπιτιών που στηρίζονταν σε ημικυλινδρικούς θόλους. Πάνω επίσης από τους δρόμους υπήρχαν τόξα που αντιστήριζαν τους κυλινδρικούς θόλους των δωματίων, δεξιά και αριστερά, σαν γέφυρες, με τη μορφή εναέριων ή μετέωρων αντηρίδων. Τα δωμάτια των σπιτιών ενώνονταν με τις γέφυρες των τόξων αυτών και γινόταν έτσι εύκολο στους κατοίκους να μετακινηθούν από σπίτι σε σπίτι, σε περίπτωση κινδύνου του χωριού, αφού άλλωστε τα δώματα βρίσκονταν όλα στο ίδιο περίπου ύψος. Αυτό, σε συνδυασμό με το πυκνό και συνεχές σύστημα δόμησης, την κάποια ανεξαρτησία κατόψεων ισογείου και ορόφου και τη δημιουργία κατοικήσιμων χώρων πάνω από τους δρόμους, δημιουργούσε στην Καλαμωτή την εντύπωση της μεγακατασκευής, με τέλειο αποκορύφωμα τα Μεστά. Δηλαδή δεν υπήρχαν μεμονωμένα σπίτια αλλά ένα ενιαίο «κέλυφος», στο οποίο εντάσσονταν οι λειτουργίες των κατοικιών χωριστά, και όπου συνέβαιναν τρεις τελείως ανεξάρτητες οριζόντιες κινήσεις: στο επίπεδο των δρόμων, μέσα στα σπίτια και στο επίπεδο των δωμάτων.

Το κλειστό τετράπλευρο σχήμα, το συνεχές και αδιάσπαστο αμυντικό τείχος που σχηματιζόταν από τους εξωτερικούς τοίχους των ακραίων κατοικιών, οι λίγοι και στενοί δρόμοι που καλύπτονταν κατά διαστήματα με εγκάρσια τόξα και καμάρες, οι μικρές διαστάσεις των ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων, η απουσία δένδρων και η συνεχής λιθόκτιστες προσόψεις κατοικιών αποτελούσαν τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εξωτερικής εμφάνισης της παλαιάς Καλαμωτής, τα περισσότερα των οποίων γίνονται άμεσα αντιληπτά και από το σημερινό επισκέπτη της. Η γενική αρχή που πρυτάνευε ήταν η εξοικονόμηση χώρου. Εκτός από την κεντρική πλατεία του πύργου (αναφέρεται μια τέτοια κατασκευή στο εσωτερικό του χωριού) και τους στενούς δρόμους, όλος ο υπόλοιπος χώρος καλυπτόταν από σπίτια ή εκκλησίες.

Το αίθριο (άγερτο ή ηλιακό ή πουντί ή ξάτο διαμορφωνόταν μόνο στον όροφο. Αποτελούσε το κέντρο της σύνθεσης, γιατί εξυπηρετούσε όλες τις κινήσεις,οριζόντια και κατακόρυφα, έδινε αερισμό και φωτισμό στα γύρω δωμάτια, στολιζόταν με άνθη σε γλάστρες και επέτρεπε την άμεση προσπέλαση του δώματος (βότας). Στο ξάτο οδηγούσε η πέτρινη σκάλα, συνήθως απευθείας από την κάτω είσοδο, η οποία σε κάτοψη είχε σχήμα Γ ή Π, ή, ακόμη απλούστερα, ακολουθούσε την ευθεία και βρισκόταν πάντοτε σε επαφή με τον τοίχο του κατωγιού. Η σκάλα στηρίζοταν σε κυλινδρικούς θόλους (γέρματα), οι οποίοι ή προεξείχαν μέσα στα δωμάτια, οπότε από πάνω τους κατασκευαζόταν πάντοτε ένας λεπτός τοίχος. Το ξάτο, το ζωτικό αυτό στοιχείο του σπιτιού, δεν είχε πάντοτε την ίδια μορφή. Σε πολλά σπίτια είχε γίνει ένα είδος προθάλαμου, γιατί είχε στεγασθεί με καμάρα (σε βάρος της καθαριότητας) και αεριζόταν από μικρούς φεγγίτες σε υπερύψωση.

Οι πόρτες, όπως και τα παράθυρα, κατά κανόνα είχαν ως φέρουσα κατασκευή τοξοτό υπέρθυρο και πρέκι πλαισίωσης μονολιθικό, συνήθως διακοσμημένο (μάσκες). Τα τόξα σχηματίζονταν με τούβλα και πώρινα τεμάχια εναλλασόμενα. Μεταγενέστερα οι τεχνίτες άρχισαν να μιμούνται την τεχνοτροπία των αρχοντόσπιτων του Κάμπου και αντικατέστησαν την κατασκευή αυτή με μεγάλα λαξευμένα κομμάτια άσπρης και κόκκινης (θυμιανούσικης) πέτρας, εναλλασόμενα. Το πλάτος του ανοίγματος της πόρτας μεγάλωνε στο εσωτερικό. Οι λαμπάδες είχαν πώρινο πλαίσιο, που προεξείχε και σχημάτιζε τη θέση προσαρμογής της κάσας. Τα κουφώματα ήταν πάντοτε ξύλινα. Ολες οι εξώπορτες έκλειναν με σανιδένιους περάντες (μάνταλα) τους οποίους κινούσε ένα λεπτό σίδερο, με σχέδιο μισοφέγγαρου, με ξύλινη λαβή στη μιαν άκρη (στραβοκλείδι).

Πολύ λίγα επίσης σπίτια είχαν κρήνες στο ξάτο ή σε κεντρικό δωμάτιο, με ανάγλυφες πέτρινες διακοσμήσεις γύρω από τη βρύση. Η λειτουργία τουςστηριζόταν στην αρχή των συγκοινωνούντων δοχείων, με κάποιο μεγάλο δοχείο να τροφοδοτεί με νερό την κρήνη. Οι πλαισιωτές ξύλινες προσχωρήσεις σε πρόβολο (σαχνιστά ή κιόσκι), που βλέπει κανείς σε διάφορα σημεία του χωριού, έγιναν κατά το 19ο αιώνα από τεχνίτες που ήλθαν από τη Χώρα.

Το άνοιγμα του παράθυρου μεγάλωνε προς τα μέσα η δε ποδιά ήταν πάντοτε τοίχος λεπτότερος. Στο πλάτος που περίσσευε υπήρχαν τις περισσότερες φορές κτιστά καθίσματα, ένα ή δύο, από όπου καθισμένοι οι Καλαμωτούσοι έβλεπαν την κίνηση του δρόμου (πεζούλια). Εξωτερικά, δεξιάκαι αριστερά στο παράθυρο, υπήρχαν δύο επιμήκεις μικρές λίθινες προεκτάσεις. Πάνω τους πατούσε ένα σανίδι, στο οποίο μπορούσαν να τοποθετηθούν γλάστρες. Τα τόξα των παραθύρων κατασκευάζοταν από τούβλα, ή τούβλα και πωρόλιθους, ή μόνο από πωρόλιθους. Τα παράθυρα ήσαν μονόφυλλα ή δίφυλλα, ξύλινα, περαστά ή καρφωτά και μερικές φορές ξυλόγλυπτα.